مدیریت مخاطرات غیر زیستی در حفاظت از تولیدات باغبانی کشور

 

درحالی‌که در بسیاری از گیاهان باغی، متوسط عملکرد واقعی گیاهان ۲۰ الی ۳۰ درصد عملکرد پتانسیل آنان است. مدیریت مخاطرات ناشی از شرایط نامساعد محیطی یکی از موضوعات اصلی در افزایش بهره‌وری تولیدات باغبانی در نیم قرن اخیر بوده است.

 

تعدیل تنش‌های غیر زیستی در درختان میوه بر بهبود کمیت و کیفیت تولید ازجمله اندازه میوه، رنگ، طعم، میزان مواد قندی، میزان مواد جامد محلول، سفتی بافت و کیفیت ذخیره‌سازی تأثیر می‌گذارد. در ابتدا از روش‌هایی مثل هرس تابستانه و تنظیم نسبت برگ و میوه برای تعدیل اثرات منفی برخی از تنش‌های زیستی استفاده شد.

 

محلول‌پاشی با ترکیباتی نظیر نیترات کلسیم، نیاز به هرس را کاهش داد. تفاوت بین ارقام و ژنوتیپ‌های امیدبخش نیز مهم است، زیرا برخی از ارقام حساس‌تر از بقیه در مقابل تنش‌های غیر زیستی هستند.

 

شاخص‌هایی مثل درجه حرارت، رطوبت و حجم ریشه در درجه آسیب ناشی از تنش‌های غیر زیستی در گیاهان چندساله نظیر درختان میوه تأثیر می‌گذارند.

 

اثرات تنش‌های خاکی نظیر شرایط قلیایی در خاک‌های آهکی باعث تشدید تنش‌های ناشی از عوامل آب و هوایی می‌شود. زیرا این نوع تنش‌ها منجر به کاهش رشد زیست‌توده گیاه شده و ظرفیت مقابله با استرس اقلیمی را کاهش می‌دهند.

 

علائم کمبود مواد مغذی معدنی یا تجمع آمینو اسید پرولین می‌تواند به‌عنوان نشانگرهای زیستی برای تشخیص استرس در محصولات باغبانی استفاده شود. شناسایی «علت و معلول» رابطه بین تنش‌های غیر زیستی و آسیب ناشی از آن بر روی محصولات باغبانی با دشوارهای فراوانی قابل‌اثبات بوده و اغلب آزمایش‌ها به دلیل تعامل چندین عامل منجر به نتایج متناقضی می‌شود.

 

درک میزان تأثیر عوامل غیرزنده‌ای که عوارض ناشی از آن‌ها به‌عنوان یک مخاطره بالقوه باعث ایجاد محدودیت در تولید می‌شود نیاز به تحقیقات چندساله دقیق دارد. بهره‌برداری از ظرفیت میکروارگانیسم‌ها در ارتقا سامانه‌های ژنی گیاهان، یکی از رویکردهای موفق در تولید و بهبود عملکرد محصولات باغبانی در شرایط سخت محیطی است.

 

برخی باکتری‌های خاکزی تحمل شوری خاک را به گیاه تحمیل می‌کنند و توانایی رشد گیاه را افزایش می‌دهند. در اکثر نقاط ایران تنش‌های غیر زیستی مهمی نظیر سرما، گرما، خشکی، شوری، باد و سایر تنش‌های غیرزنده موجب کاهش عملکرد و از بین رفتن حاصلخیزی خاک و در مواردی عدم امکان تداوم باغداری شده است.

 

برای توسعه ارقام متحمل به تنش‌های غیرزنده و سایر روش‌های مقابله با انواع روش‌ها تحقیقات زیادی انجام‌شده است. اما با توجه به اهمیت فراوان موضوع برای باغبانی کشور اتخاذ یک رویکرد یکپارچه در قالب یک طرح کلان ملی مدیریت بحران تنش‌های غیر زیستی، برقرار سامانه مدیریت ریسک، درک مکانیسم مقاومت و توسعه ارقام مقاوم به تنش‌های غیر زیستی در محصولات باغی، بسیار ضروری است.

 

 

* مسعود لطیفیان
عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی کشور