چند نفر از مردم جهان در ۵۰ سال اخیر حاجی شدند؟
_ فارس نوشت: حج تمتع یکی از ارکان اسلام و مهمترین احکام و فروع دین به شمار می‌رود که مسلمانان در اوایل ماه ذی‌الحجه با حضور در سرزمین وحی پس از مُحرم شدن، اعمال حج تمتع را به جا می‌آورند و حاجی می‌شوند؛ به طوری که از ۸ تا ۱۳ ذی‌الحجه، زائران پس از عمره تمتع، در عرفات وقوف کرده و پس از آن در مشعر بیتوته می‌کنند و بعد از منا، سایر اعمال حج تمتع را انجام می‌دهند.
مصوبه سازمان همکاری کنفرانس اسلامی درباره تعداد حجاج کشورها
با توجه به جمعیت مسلمانان در کشور‌های مختلف و افزایش روز افزون تعداد متقاضیان حج تمتع، عربستان برای هر کشور بر اساس جمعیت آن سهمیه‌ای در نظر می‌گیرد که البته این سهمیه بر اساس مصوبه سازمان همکاری کنفرانس اسلامی در سال ۱۹۸۷ میلادی (۱۳۶۶ شمسی و ۱۴۰۱ قمری) تعیین شده است؛ به طوری که در هر کشور سالانه یک هزارم جمعیت آن یعنی به ازای هر یک هزار نفر، یک نفر می‌تواند به حج تمتع مشرف شود. بر همین اساس، با توجه به جمعیت ایران، تعداد زائران خانه خدا در حج تمتع در طول سال‌ها متفاوت بوده است.
مسجدالحرام در سال ۱۳۷۴ قمری (۶۸ سال قبل)
اختصاص سهمیه جداگانه حج برای پادشاه سعودی!
البته اوایل مصوبه سازمان همکاری‌های کنفرانس اسلامی، عربستان سعی کرد که به قوانین توجه داشته باشد، تا اینکه سعودی‌ها پس از مدتی به دلیل روابط سیاسی و مناسبات اقتصادی با برخی از کشورها، سهمیه مصوب را نادیده گرفته و بر اساس میل شخصی عمل کردند و پاسخگوی کشور‌های معترض هم نبودند. حتی پادشاه سعودی برای خودش سهمیه جداگانه در نظر گرفت؛ به طوری که هر سال حدود یک هزار و ۵۰۰ نفر از زائران خانه خدا از میهمان‌های پادشاه عربستان هستند که عمدتا پادشاه سعودی مقام‌های برخی کشورها و سایر افراد را دعوت می‌کند تا در مناسک حج تمتع حضور یابند.
سفر به حج تمتع از زمان‌های دور برای بسیاری از مسلمانان سفری معنوی و به یاد ماندنی بوده است و در هر دوره با توجه به تغییرات و تصمیم‌گیری نه تنها سعودی‌ها بلکه سایر کشور‌های اسلامی، این سفر با تغییراتی همراه بود. با این وجود، تعداد زائران خانه خدا در ایام حج تمتع در نیم قرن اخیر به تناوب افزایش یافته است و البته گاهی به دلایل نبود شرایط مناسب برای سعودی‌ها، تعداد زائران پذیرش شده نیز کاهش پیدا کرد.
در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی که تشرف به حج تمتع بسیار محدود بود، برخی از علما و افراد مستطیع به این سفر معنوی مشرف شدند. در آن زمان، فرد متقاضی سفر حج باید گذرنامه می‌گرفت و با آن می‌توانست به سایر کشورها هم سفر کند. بعد هم کاروان خود را انتخاب می‌کرد و به صوت هوایی یا حتی خیلی دور‌ها به صورت زمینی عازم عربستان می‌شد.
تعداد زائران حج تمتع در هر کشور چگونه تعیین می‌شود؟
در عربستان نیز با وجود نبود امکانات مناسب، در سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ قمری مصادف با دهه ۵۰ شمسی به طور میانگین هر سال حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر از کشور‌های مختلف به حج تمتع مشرف شدند که کمترین تعداد زائران برای سال ۱۳۹۱ قمری (۱۳۵۰ شمسی) با یک میلیون و ۴۲ هزار و ۲۷ نفر و بیشترین تعداد زائران نیز برای سال ۱۳۹۹ هجری (۱۳۵۸ شمسی) با دو میلیون و ۷۹ هزار و ۶۸۹ نفر بود.
نبود زیرساخت و بهداشت در مکه مکرمه
با توجه به اینکه از هشتم تا دوازدهم ماه ذی الحجه هیچ پاکبانی در منطقه زیارتی حضور پیدا نمی‌کرد، در فصل گرما کوچه‌ها بوی تعفن می‌داد و در گوشه و کنار خیابان‌ها هم زباله‌ها جمع می‌شد و دولت هم نظارتی در اماکن عمومی و بین راه‌ها در مکه مکرمه نداشت. بر همین اساس، در آن دوران فضای بهداشتی مناسبی در عربستان حاکم نبود و بسیاری از زائران پس از بازگشت از حج تمتع دچار بیماری می‌شدند.
این روند همچنان ادامه داشت و هر سال هم تعداد زائران خانه خدا متفاوت بود. در اوایل دهه ۱۴۰۰ قمری تعداد زائران خانه خدا هر سال با تغییراتی همراه بود و سعودی‌ها هم گاهی برای تشرف زائران برخی از کشورها مانع‌تراشی می‌کردند؛ به طوری که در آن سال‌ها برخی از زائران آفریقایی به دلیل سنگ‌اندازی سعودی‌ها از تشرف به خانه خدا محروم شدند؛ تا اینکه در سال ۱۴۰۱ هجری بر اساس مصوبه سازمان همکاری‌های کنفرانس اسلامی، سهمیه کشورها برای حج تمتع مشخص شد.
با این مصوبه در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۲۲ هر سال عمدتاً تعداد زائران حج تمتع بین یک میلیون و ۵۰۰ تا یک میلیون و ۸۵۰ هزار نفر بود و بیشترین تعداد حجاج در سال ۱۴۰۳ قمری با دو میلیون و ۵۰۱ هزار و ۷۰۶ نفر و کمترین تعداد حجاج در سال ۱۴۰۸ قمری یک میلیون و ۳۷۹ هزار و ۵۵۶ نفر بود.
تلنگر امام خمینی (ره) و تلاش سعودی‌ها برای توسعه مسجدالحرام/ توسعه ۲۰۰ هزارمتری از غرب مسجدالحرام
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، امام خمینی (ره) تلنگری به متولیان مسجدالحرام درباره اداره حرمین شریفین و وضعیت مکه مکرمه به ویژه در ایام حج تمتع زد و «ملک فهد» پادشاه وقت سعودی که از نفوذ بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران می‌ترسید، به فکر توسعه مسجدالحرام افتاد؛ تا جایی که سال ۱۴۰۹ قمری توسعه مسجدالحرام کلید خورد و از ضلع غربی ۲۰۰ هزار مترمربع افزایش یافت. این امر در حالی است که مساحت مسجدالحرام در آن زمان ۱۶۰ هزار مترمربع بود.
ساخت کاخی بر بلندای کوه صفا
همچنین در آن سال‌ها پادشاه وقت سعودی خیابانی که به سمت کوه صفا بود، بست و بالای کوه، کاخ صفا را برای خود ساخت که اکنون این مکان به مضیف خانه ملک مشهور است و مهمان‌های ویژه پادشاه سعودی در ایام مختلف به ویژه حج تمتع در آنجا که مُشرف به خانه خدا است، اسکان می‌یابند.
اقدامات در مسجدالحرام برای رفاه زائران
لوله‌کشی آب زمزم، راه‌اندازی ایستگاه کُدی، ساماندهی سرویس‌های بهداشتی، فضاسازی برای اسکان بهتر زوار در مشاعر مقدسه، خیابان‌کشی در مکه مکرمه و اطراف خانه خدا به ویژه در صفا و مروه برای انجام بهتر اعمال حج تمتع، ساخت تونل، بازسازی کعبه از دیگر اقداماتی بود که در این دهه صورت گرفت و البته در سال ۱۴۱۷ تکمیل و به بهره‌برداری رسید. علاوه بر این، در سال ۱۴۱۸ پس از آتش گرفتن چادر‌های هندی‌ها در ایام حج تمتع که حتی چادر‌های ایرانیان نیز در آتش سوخت، متولیان مسجدالحرام چادر‌های جدید و نسوز تعبیه کردند.
توسعه ۴۰۰ هزار مترمربعی از شمال مسجدالحرام و ساخت پل جدید جمرات
همچنین پس از فوت ملک فهد و روی کارآمدن «ملک عبدالله» به عنوان پادشاه سعودی، توسعه مسجدالحرام از سمت شمال آغاز شد و ۴۰۰ هزار مترمربع بر فضای مسجدالحرام افزوده شد. در سال ۱۴۲۶ نیز پل قدیم جمرات که دو طبقه بود، نخریب شد تا پل جدیدی برای پذیرش بیشتر زوار ساخته شود. با توسعه مسجدالحرام، تعداد زائران خانه خدا هم تا حدودی افزایش یافت؛ به طوری که از سال ۱۴۲۳ قمری تعداد زائران خانه خدا از دو میلیون نفر فراتر رفت و سال ۱۴۳۳ به بیشترین تعداد حاجی در طول برپایی حج تمتع رسید و در آن سال عربستان با توجه به حواشی ایجاد شده، سهمیه کشورها را نادیده گرفت.
سال ۱۴۳۳؛ تشرف بیشترین حاجی در تاریخ حج تمتع
بر همین اساس، زائران سوری با وجود تلاش‌های بسیار مقام‌های این کشور نتوانستند به حج تمتع مشرف شوند و عربستان به دلایل مختلف همچون اختلاف‌های داخلی سوریه از پذیرش زائران سوری در ایام حج تمتع امتناع کرد و به تفاهم‌نامه حج را با مسؤولان اوقاف سوریه امضا نکرد؛ بنابراین حدود ۲۵ هزار نفر از زائران کشور سوریه از تشرف به خانه خدا در آن سال بازماندند. همچنین زائران کشور‌های لیبی، یمن و حتی فلسطینیان خارج از فلسطین نیز به دلیل اهمال سعودی‌ها و سیاسی‌کاری آن‌ها در برپایی حج تمتع چنین سال از انجام مناسک حج ابراهیمی بازماندند.
کشوری با جمعیت ۳ میلیونی ۱۴ هزار حاجی داشت!
علاوه بر این، در آن سال عربستان سهمیه برخی از کشور‌هایی که درخواست افزایش سهمیه داشتند، مثل مالزی پذیرفت و با توجه به درآمد بالایی که از برگزاری حج تمتع کسب می‌کرد، به منظور جلب رضایت متحدان خود سهمیه برخی از کشورها را بدون توجه به مصوبه سازمان همکاری‌های کنفرانس اسلامی افزایش داد؛ تا جایی که سهمیه کویت را چهار برابر کرد. کویت با جمعیت سه میلیون و ۱۰۰ هزار نفری در آن زمان که بر اساس مصوبه سازمان همکاری‌های کنفرانس اسلامی باید سه هزار و ۱۰۰ زائر را به حج اعزام می‌کرد، ۱۴ هزار حاجی در آن سال داشت.
همچنین از جمعیت بیش از سه میلیونی زائران خانه خدا در سال ۱۴۳۳ قمری، یک میلیون و ۴۰۸ هزار و ۶۴۱ نفر از داخل عربستان به حج تمتع مشرف شدند؛ به طوری که حدود ۴۰ درصد این جمعیت را افراد ساکن عربستان شامل می‌شدند.
پس از آن سال، تعداد زائران خانه خدا باز هم دستخوش تغییراتی شد؛ تا جایی که سال بعد از آن، تعداد زائران حج تمتع نسبت به سال قبل بیش از یک میلیون نفر کاهش یافت و به یک میلیون و ۹۸۰ هزار و ۲۴۹ نفر رسید.
کشور‌هایی که با کارشکنی عربستان از حج تمتع محروم شدند
در سال ۱۴۳۶ فاجعه منا رخ داد و هزاران حاجی در روز عید قربان به شهادت رسیدند. بر همین اساس، در سال ۱۴۳۷ قمری نسبت به سال‌های قبل تعداد زوار به حداقل رسید و یک میلیون و ۸۶۲ هزار و ۹۰۹ نفر به حج تمتع مشرف شدند. در حج آن سال که پس از فاجعه منا رخ داد، سهمیه برخی از کشورها به حدنصاب نرسید و ایران نیز با توجه به نامشخص بودن وضعیت شهدای حج آن سال و کارشکنی‌های عربستان و از همه مهمتر پیش قدم شدن سعودی‌ها برای قطع روابط سیاسی دو کشور، از حضور در حج تمتع انصراف داد.
همچنین زائران کشور سوریه که چندین سال از تشرف به خانه خدا محروم بودند، در آن سال نیز به حج تمتع مشرف نشدند که وزیر وقت اوقاف سوریه در بیانیه خود با اشاره به اینکه این پنجمین سال متوالی است که با مانع‌تراشی عربستان در‌های این کشور به روی مسلمانان جمهوری عربی سوریه بسته و از ادای فریضه حج آن‌ها جلوگیری می‌شود، گفت: وزارت حج دولت پادشاهی سعودی از امضای توافقنامه رسمی مربوط به حجاج سوری با وزارت اوقاف سوریه خودداری کرده و پیمان‌های متعارف را زیر پا گذاشته است.
از آن سال به بعد، سال ۱۴۴۰ قمری نیز آخرین مناسک حج تمتع بود که همه زائران کشور‌های اسلامی به خانه خدا مشرف شدند و اعمال حج را به جا آوردند. در آن سال دو میلیون و ۴۸۹ هزار و ۴۰۶ نفر به سرزمین وحی اعزام شدند که از این تعداد ۶۳۴ هزار و ۳۷۹ نفر از زائران سعودی و یک میلیون و ۸۵۵ هزار و ۲۷ نفر زائران خارجی بودند.
در یک دهه اخیر با وجود اینکه جمعیت عربستان تغییر قابل توجهی نداشته است، تعداد زائران حج تمتع از عربستان افت و خیز‌هایی داشت؛ به طوری که در سال‌هایی به بیش از یک میلیون نفر رسید و در برخی دیگر از سال‌ها تعداد حجاج عربستان به حتی ۵۳۷ هزار و ۵۳۷ نفر کاهش یافت.
پس از آن، شیوع کرونا روند صعودی تعداد زائران خانه خدا را به حداقل رساند و در حالی که پیش‌بینی می‌شد با توجه به شرایط کرونا و بسته شدن در‌های خانه خدا، حج تمتع نیز برگزار نشود یا از هر کشوری سهمیه محدودی پذیرش شود، عربستان تصمیم گرفت تا حج را برای حدود ۱۰ هزار زائر ساکن عربستان برگزار کند و هیچ زائر خارجی نپذیرد. امسال نیز با ادامه شیوع کرونا سعودی‌ها از پذیرش زائران خارجی امتناع کرده و حدود ۶۰ هزار نفر از افراد ساکن عربستان توفیق تشرف به خانه خدا در ایام حج تمتع را دارند.
بر همین اساس، در دو سال اخیر هیچ زائر خارجی به حج تمتع مشرف نشده است و عربستان به صورت انحصاری و جداگانه خودش درباره حج تمتع تصمیم‌گیری کرده و آن را اجرا کرد. البته این اقدام سعودی‌ها اعتراض برخی کشورها همچون ایران، اندونزی و پاکستان را به همراه داشت.
برنامه افزایش تعداد حجاج تا سالانه ۱۵ میلیون نفر
در مدت نیم قرن اخیر در مجموع حدود ۱۰۰ میلیون نفر از نقاط مختلف جهان در ایام حج تمتع به سرزمین وحی مشرف شده و اعمال حج تمتع را به جای آوردند که البته در برنامه ۲۰۳۰ «محمد سلمان» پادشاه وقت سعودی، تشرف سالانه ۳۰ میلیون زائر در طول سال پیش‌بینی شده است که ۱۵ میلیون نفر قرار است در ایام حج به خانه خدا مشرف شوند. یعنی اگر حتی تعداد زوار به صورت میانگین را سالانه ۲.۵ میلیون نفر در نظر بگیریم، تعداد زوار تا کمتر از ۱۰ سال آینده باید ۶ برابر شود که در طول تاریخ این تعداد زائر بی‌سابقه بوده است.
