آیا فرونشست‌های تهران را می‌توان هشداری برای وقوع زلزله دانست؟
- این روز‌ها صحبت درباره زلزله بسیار است و وقوع زمین لرزه همه را به این تکاپو انداخته است که چه اقداماتی باید در این حوزه انجام داد و چه کار‌هایی بر زمین مانده که اکنون زمان اجرایی کردن آنان رسیده است.
زلزله‌ها به صورت ناگهانی رخ می‌دهند و هیچ کساز زمان وقوعشان اطلاعاتی ندارد اما از جمله آثار آن می‌توان به ایجاد شکاف‌هایی در دل زمین اشاره کرد که به نوعی شاید شبیه فرونشست در زمین باشند. فرونشست یا زلزله‌های خاموشی که هیچ کس آن را جدی نمی‌گیرد و اگرچه مانند زلزله به صورت ناگهانی رخ نمی‌دهند، اما عملا کاری هم برای آن انجام نمی‌شود. موضوعی هرساله می‌توان تخمین مناسبی از آن را در دست داشت و برای آن فکری اساسی کرد.
در این شرایط یکی از سوالاتی که در این زمینه ایجاد می‌شود این است که آیا می‌توان وقوع فرونشست‌ها در تهران را به وقوع زلزله مرتبط دانست و اساسا این دو مساله چه ارتباطی باهم دارند.
پیش از اینکه به مقایسه این دو پدیده زمین شناسی با یکدیگر بپردازیم باید در ابتدا تعریف کوتاهی از هر دو مساله داشته باشیم.به طورکلی فرونشست عبارت است از نشست سطح زمین در مقیاس بزرگ که به دلیل انحلال، آب‌شدگی یخ‌ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه یا عملیات انسانی نظیر معدن‌کاری یا برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی و نفت صورت می‌گیرد؛ معضلی زیست‌محیطی که با گسترش شهرنشینی در کشور وضعیت بحرانی پیدا کرده است.
زلزله خاموشی که در کمین مناطق جنوبی تهران است
علی بیت‌اللهی، کارشناس زمین شناسی و عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی در گفت‌وگو با میزان به تشریح خطر وقوع فرونشست‌ها در تهران به عنوان زلزله خاموش در تهران پرداخت و گفت: درواقع موضوع فرونشست زمین از حدود نزدیک به ۴۰ سال پیش در ایران شروع شده و عوارض خطرناک و آسیب‌رسان خود را اخیرا به‌ویژه در اطراف شهر تهران و سایر دشت‌های کشور نشان داده است. این قضیه زیرخطوط حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی در مسیر لوله‌های آب و گاز در بسیاری از دشت‌های کشور مشاهده شده و اگر به آن توجهی نشود، ممکن است سبب بروز حادثه و سوانح بحران‌زا شود.
این کارشناس زلزله شناسی ارتباط وقوع فرونشست در تهران را با وقوع زلزله بی ارتباط خواند و تاکید کرد فرونشست‌ها با سفره‌های آب زیرزمینی در تهران مرتبط هستند، اما وقوع زلزله با آزادشدن انرژی‌ها از عمق زمین و لرزش صورت گرفته در پی آن ارتباط دارد در نتیجه نمی‌توان این دو پدیده زمین‌شناسی را با یکدیگر مرتبط دانست.
بیت‌اللهی با این وجود وضعیت فرونشست تهران را به خصوص در مناطق جنوبی تهران نگران کننده خواند و خاطرنشان کرد ما علاوه بر این مساله فرونشت با مشکل فروریزش هم روبه‌رو هستیم که از آثار آن می‌توان به ایجاد فروچاله‌های ناگهانی اشاره کرد که معضل جدی است که باید برای آن فکر اساسی انجام شود.
جالب اینجاست بدانید که مشکل اصلی فرونشست‌ها در برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. این فرونشست‌ها زمانی اتفاق می‌افتند، که آب‌های زیرزمینی به صورت بی‌رویه برداشته می‌شود و آبی جایگزین آن‌ها نشود، این در حالی است که بر اساس داده‌های علمی زمین‌لرزه، زلزله اساسا به علّت آزاد شدن انرژی ناشی از گسیختگی سریع در گسل‌های پوسته زمین در مدّتی کوتاه روی می‌دهد. در نتیجه ماهیت این دو پدیده زمین شناسی اساسا با یکدیگر متفاوت هستند.
با این وجود باید به این مساله هم اشاره کرد که در صورت وقوع زلزله در تهران، پدیده‌های زمین شناسی همچون فرونشست وفروریزش می‌توانند آثار جدی‌تری را از خود نشان دهند. تهران یکی از پرجمعیت‌ترین شهر‌های کشور است و اگر امروز به فکر حل این معضل زیست محیطی نباشیم، مشخص نیست در آینده چه مساله‌ای انتظارمان را بکشد.
هرچند این مساله تنها به کلانشهر تهران مرتبط نیست و بر اساس تعداد جمعیت شهری، استان‌های خراسان رضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم بعد از تهران در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند.
این مساله از این حیث دارای اهمیت است که بدانیم که در تابستان معمولا حجم برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی به خاطر گرم شدن هوا بیشتر است و در این شرایط نهاد‌های مربوطه باید اقدامات لازم را در جهت کاهش استحصال آب زیرزمینی در مقادیر پروانه بهره برداری چاه‌های مجاز آب زراعی در استان‌های اولویت دار همچون خراسان رضوی، تهران، اصفهان، کرمان، یزد، قم و البرز تا حد امکان کاهش دهند.
در پایان باید به این مساله نیز اشاره کرد اگرچه وقوع زمین لرزه پدیده‌های ناگهانی هستند که اتفاق افتادنشان اساسا زمان نمی‌شناسد، اما بد نیست بدانید که فرونشست‌ها به عنوان زلزله خاموش هرساله گسترش بیشتری پیدا می‌کنند و همه باید این مخاطره ملی را جدی بگیرند تا بتوانیم هرچه سریع‌تر از اثرات قریب الوقوع آن جلوگیری کنیم. تهران هرساله ۳۳ تا ۳۴ سانتیمتر با مشکل فرونشست روبه‌رو می‌شود که علیرغم اقدامات کارشناسی در این حوزه همچنان اقدامی برای حل آن انجام نشده است.
