واکاوی مسئله اجرت المثل در قوانین/ضرورت استناد بیشتر به آیات قرآن در تدوین قوانین خانواده
به گزارش گروه حقوقی و قضایی ؛ اولین نشست از سلسله نشست‌های فراتر از محکمه با موضوع «واکاوی فقهی اجرت المثل زوجه جهت کار در منزل» به همت پژوهشگاه قوه قضاییه و مدرسه علمیه امام کاظم (ع) با حضور حجت الاسلام والمسلمین بزاز بنابی معاون قضایی رئیس کل محاکم عمومی و انقلاب و رئیس دادگاه خانواده قم، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید طاهر غفاری استاد حوزه علمیه، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدحسین عبدی دیگر استاد حوزوی و دکتر روح‌الله قلی‌خانی، رئیس پژوهشکده استخراج آراء و مطالعات رویه قضائی پژوهشگاه قوه قضائیه و همچنین جمعی دیگر از طلاب، فضلای حوزه علمیه و قضات در مدرسه علمیه امام کاظم علیه السلام قم برگزار شد.
بنابی: در بحث نیت خوانی برای دریافت اجرت المثل زنان، قانون سکوت کرده است
حجت الاسلام والمسلمین بزاز بنابی معاون قضایی رئیس کل محاکم عمومی و انقلاب و رئیس دادگاه خانواده قم با واکاوی مسئله اجرت المثل در قوانین ایران به تاریخچه تقنینی این موضوع اشاره و اظهار کرد: مجلس در قانون اصلاحیه مقررات طلاق در سال ۱۳۷۰ مصوبه‌ای را تصویب کرد که بر اساس آن بیان شده بود، چنانچه مرد به ناحق مصمم به طلاق شود، اجرت‌المثل کار زن در خانه در سال‌های زندگی مشترک باید به زن پرداخت شود. شورای نگهبان این موضوع را نپذیرفت، ولی مجلس مجدداً اصرار کرد. بر اثر این اختلاف، موضوع طبق قانون به مجمع تشخیص ارجاع و اصلاحاتی برای تأمین نظر شورای نگهبان انجام شد و در نهایت ماده واحد اصلاح قانون مقرارت طلاق مصوب و اجرایی شد.
بزاز بنابی افزود: اکنون در ماده ۲۹ حمایت خانواده اشاره شده که دادگاه، در ضمن درخواست طلاق، در مواردی مانند نفقه، اجرت المثل و حقوق مالی و غیرمالی و حضانت اتخاذ تصمیم می‌گیرد و در ادامه آن ثبت طلاق را منوط به تأدیه حقوق دانسته، مگر اینکه زوجه رضایت بدهد.
بزاز بنابی با بیان اینکه در فقه باب مستقلی در مورد اجرت‌المثل وجود ندارد، بلکه در قالب اجاره اشخاص به آن پرداخته شده است، اضافه کرد: طبق منابع فقهی، در اجاره شخص، سه حالت وجود دارد؛ یکی اینکه اجیر قصد دریافت مزد در قبال کار نداشته باشد که در این صورت نمی‌تواند مدعی اجرت‌المثل شود؛ دیگر اینکه اجیر قصد کرده اجرت بگیرد، ولی آمر قصد مجانی کار کردن اجیر را دارد که در اینجا اگر عمل عرفا اجرت‌المثل داشته باشد، به او تعلق می‌گیرد و فرض سوم این است که قصد اجیر برای دریافت مزد نامعلوم است که باز هم مستحق اجرت‌المثل است.
بزاز بنابی ادامه داد: کار زن در منزل به نوع سوم شبیه است، زیرا قصد یا عدم قصد او معلوم نیست؛ معمولاً بانوان تصریحی بر دریافت مزد در برابر کار خانه ندارند، لذا قانونگذار پذیرفته که اجرت‌المثل به او برسد.
وی تصریح کرد: اهل سنت معتقدند که زن شرعاً موظف است در خانه کار کند و هیچ گونه حق دریافت اجرت ندارد؛ حتی حنفی‌ها معتقدند که گرفتن اجرت‌المثل از سوی زن از مصادیق ارتشاء است. آیت‌الله مکارم شیرازی معتقد است که با توجه به عرف مردم ایران، مجانی بودن کار‌های زن در منزل، شرط ارتکازی در عقد نکاح است و زن مستحق دریافت اجرت‌المثل نیست؛ ولی قانونگذار بینابین این مسئله را در نظر گرفته است.
بزاز بنابی با اشاره به قاعده احترام مال و عمل مسلم افزود: این قاعده می‌تواند دریافت اجرت را تقویت کند؛ صاحب عروه معتقد است که متشرعه تصرف در مال مسلم را مذموم می‌دانند که از این مبنا هم در توجیه دریافت اجرت می‌توان استفاده کرد.
بزاز بنابی در ادامه و در بخش دیگری با بیان این مطلب که تعریفی از اجرت‌المثل در قانون نیامده است، ولی می‌تواند عرفی هم تلقی شود، بیان کرد: لفظ اجرت در دو ماده ۵۰۴ و ۳۳۷ قانون مدنی ذکر شده و در هیچ جای دیگر قانون مدنی هم نیست. نکته قابل ذکر اینکه قانون حاکم و فعلی ما شرایط مطالبه اجرت‌المثل را برداشته است؛ یعنی اجرت‌المثل منوط به طلاق نیست و زن در غیر آن هم می‌تواند آن را به عنوان حق مطالبه کند، ولی شرایط استحقاق یعنی اینکه زن مستحق دریافت است یا نه در قانون وجود دارد.
بزاز بنابی در بخش دیگری از این نشست اظهار کرد: دریافت اجرت‌المثل طبق قانون دارای دو شرط است؛ یکی اینکه کاری که خانم می‌کند، شرعاً وظیفه او نباشد و دیگری هم قصد عدم تبرع است.
وی تأکید کرد: از دید من تبصره و ماده قانون مربوطه با هم در تضاد است، زیرا اصل را عدم تبرع گرفته و اصل، هم نیازی به اثبات ندارد، بلکه کسی که خلاف اصل مدعی است، باید چیزی را اثبات کند؛ در تبصره، بیان شده که عدم قصد تبرع باید احراز شود که خروج از آن اصل است و دلیلش هم عرف جامعه است، زیرا در عرف جامعه، زن قصد گرفتن پول بابت کار منزل را ندارد.
وی افزود: زن باید در زمان عمل قصد اجرت را داشته باشد تا عدم تبرع ثبات شود وگرنه نمی‌تواند در زمان طلاق نسبت به اعمال قبلی خود، این اجرت را طلب کند. همچنین شرط دیگر دستور زوج است و اگر زوج دستور به کاری نداده باشد، زن حق اجرت ندارد.
معاون قضایی رئیس کل محاکم عمومی و انقلاب و رئیس دادگاه خانواده قم، با بیان اینکه متأسفانه برخی افراد چشم‌بسته شرایط سند رسمی ازدواج را امضاء می‌کنند، اظهار کرد: دفترداران باید موارد مندرج در سند را تفهیم کنند تا مشکلات قضائی پیشگیری شود، زیرا در صورت بروز اختلاف و طلاق، قانون ملاک است.
بزاز بنابی در ادامه تصریح کرد: نکته دیگر در این بحث آن است که تقاضای طلاق اگر از سوی زوجه باشد، نمی‌تواند اجرتی را طلب کند و اگر زوج هم درخواست طلاق بدهد، باز برای پرداخت اجرت دو شرط دارد از جمله اینکه زوجه سوء رفتار نداشته باشد و یا به وظایف خود عمل نکرده باشد.
وی با بیان اینکه رویه محاکم ما امروز اینگونه نیست، اظهار کرد: مشکل این است که قصد تبرع که امری باطنی است، چگونه قابل احراز است؟ قاضی چگونه باید ورود کند تا نیت زن را بفهمد که کار او در خانه تبرعی بوده یا نبوده است؟ قانون هم در اینجا ساکت است، لذا برای حل این موضوع، این مسئله را پذیرفته‌اند که زوجه باید در اینجا قسم بخورد یعنی «قسم استظهاری» مبنی بر اینکه «به خدا من کار‌های خانه را برای پول انجام داده‌ام.»
غفاری: استناد به نیت در اجرت المثل به شدت قابل خدشه است
در بخش‌هایی از این نشست حجت‌الاسلام سید طاهر غفاری استاد فقه حوزه علمیه اظهار کرد: یکی از کار‌هایی که سبب برکت می‌شود و رعایت نکردن آن موجب توقف برکات است، صدور حکم صحیح برای موضوعات است؛ بنابراین همه اعم از فقیه و مردم و قضات و اهل رسانه در خصوص این نوع موضوعات باید تقوای لازم را داشته باشند.
وی با تأکید بر پرهیز از جوسازی‌های عام و خاص در اجرای یک حکم تصریح کرد: ممکن است گرایشاتی در جامعه شکل بگیرد که مبدأ آن احساسات است یا مبانی متقن و قابل استناد ندارد. در این صورت باید موضوع کاملاً متشرعانه دنبال شود. همچنین ممکن است یک قاضی صلاحیت لازم در یک مسئله را نداشته باشد و ضریب خطای او بالا باشد که در این صورت پرونده مربوطه نباید به او واگذار شود.
استاد حوزه علمیه اضافه کرد: در موارد معرضیت اثرگذاری یک حکم در کل کشور باید گروه مشورتی متقی و عالم لازم برای قاضی وجود داشته باشد تا جو قضا به سلامت اداره شود.
استاد حوزه علمیه افزود:مبانی دینی، با جوسازی و حاشیه‌پردازی تغییر نمی‌کند، اگر خشت اول مسئله‌ای کج نهاده شود دیگر نمی‌توان مسیری را به‌درستی پیمود.
استاد فقه حوزه علمیه با بیان اینکه باید میان مقام ثبوت و اثبات در مسئله اجرت‌المثل تفکیک بگذاریم، افزود: قضا، کاملاً مسئله اثباتی است و نه ثبوتی؛ در این بحث، نیت، مطرح نیست، چون نیت مسئله‌ای میان شخص و خداست؛ استناد به نیت در اجرت المثل به شدت قابل خدشه است.
حجت الاسلام والمسلمین غفاری بیان کرد: مسئله قضا، کاملاً مسئله اثباتی است و نه ثبوتی؛ در این بحث، نیت، مطرح نیست، چون نیت مسئله‌ای میان شخص و خداست؛ استناد به نیت در اجرت المثل به شدت قابل خدشه است، چراکه عرف شکل گرفته است.
وی گفت:در مورد اجرت‌المثل، فتاوای مختلفی وجود دارد و باید قضات طبق فتاوا، حکمی منطقی و درست بدهند تا حق هر یک از زوجین پایمال نشود.
وی با دارای اشکال خواندن قانون فعلی در باب اجرت‌المثل اضافه کرد: سؤال این است که اگر این موضوع (پرداخت اجرت المثل) واقعا حق زن است، چرا به زمان طلاق موکول شده است؟ اگر واقعاً دینی بر گردن زوجه است، ولو اینکه زن و شوهر با هم اختلافی هم ندارند، چرا این حق به زن در دوره عدم طلاق، تعلق نگیرد؟
غفاری با بیان اینکه منوط کردن اجرت‌المثل به طلاق، هیچ وجه شرعی ندارد، تصریح کرد: همچنین ادعای جهل از سوی متخصصی (قاضی) که وارد این موضوع شده، پذیرفتنی نیست، زیرا نظر اکثریت و عرف جامعه در این زمینه روشن و اماره موجود است و عرف اکثر جامعه ملتزم به دریافت اجرت‌المثل نیست.
استاد حوزه علمیه افزود: نفس خوش رفتاری و خوب بودن زن و شوهر اجازه فضای مطالبه‌گری اقتصادی را نمی‌دهد، زیرا زن دوست دارد با کار در خانه، محبت شوهر را جلب کند. مطالبه در بازار غیر از خانه است، زیرا مطالبات در خانه حتی در شدیدترین حالت، مسالمت‌آمیز و محبت‌آمیز است.
غفاری عنوان کرد:زندگی طبیعی عرف ایران بر مطالبه‌های عاطفی و احساسی بناشده است و شکل مطالبه‌های آن مانند مطالبه‌های اقتصادی و بازاری نیست و نباید رویه‌ای شکل بگیرد که موجب کدورت و جدایی زوجین شود.
غفاری با بیان اینکه اگر زن بگوید من فقط برای تأمین مطالبات جنسی در خانه هستم و بابت کار‌های دیگر مزد می‌خواهم، این خودش مبنای اختلاف و سستی بنیاد خانه است، افزود: عرف جامعه ما این است که زن تلاش می‌کند تا با پخت و پز و تمیز کردن خانه، بنیاد خانه را محکمتر کند، ضمن اینکه بسیاری از افراد نمی‌توانند و وسع مالی پرداخت این اجرت‌المثل را ندارند.
وی با بیان این مطلب که صمیمیت زندگی، تقسیم عرفی را شکل داده است، ادامه داد: مسئله اجرت‌المثل سر سوزنی به‌هیچ‌عنوان مبهم نیست، اما اینگونه نیست که اگر زن آن را مطالبه کرد، استحقاق به او صورت می‌گیرد. به شدت عرف عام در این مسئله روشن است، براین اساس، استناد به اینکه اگر زن، مطالبه کرد، استحقاق به او صورت می‌گیرد، «جمود» است؛ ضمن اینکه فضای عرفی و عاطفی خارج از مطالبات بازاری و اقتصادی شکل می‌گیرد.
غفاری با اشاره به شرط ذکر شده برای اجرت یعنی دستور مرد، تصریح کرد: دستور در فضای امر اخلاقی با دستور در فضای بیرون متفاوت است؛ یعنی اگر مرد درخواست آشپزی از زن در خانه را داشت، این غیر از آشپزی در بیرون خانه است و عرف در این صورت هم مقوم تبرع است، لذا سؤال از اینکه قیمت این آشپزی چقدر است؟ در عرف پذیرفته نیست.
عبدی: زن مستحق اجرت‌المثل کار در خانه است
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدحسین عبدی در ادامه نشست ظهار کرد: ارتباط مهمی بین فقه و حقوق وجود دارد و ادبیات قانونی و حجت فقهی دو مسئله مهمی است که در قضاوت باید موردتوجه قرار گیرد. گاهی احکامی در مورد اجرت‌المثل صادر می‌شود که با یکدیگر تفاوت دارد ازاین‌رو باید در رابطه با مباحث اجرت زن در دادگاه‌های تجدیدنظر موردتوجه قرار بگیرد و بر اساس فقه و حقوق رای صادر شود.
وی تصریح کرد: ماده (۲۶۵) قانون مدنی اشعار می‌دارد که «هر کس مالی به دیگری بدهد، ظاهر در عدم تبرع است، بنابراین اگر کسی چیزی به دیگری بدهد، بدون این که مقروض آن چیز باشد، می‌تواند استرداد کند». این ماده پشتوانه فقهی ندارد و این قانون در از ماده ۱۲۶۵ قانون مدنی فرانسه گرفته شده است.
وی افزود: الان در صدور رای، دادگاه تجدید نظر مفسر ماده ۳۳۶ («در مورد تعهداتی که برای متعهدله قانوناً حق مطالبه نمی‌باشد، اگر متعهد به میل خود آن را ایفاء نماید، دعوی استرداد او مسموع نخواهد بود.») شده است، براین اساس، اگر خانم مدعی شود که مجانی در خانه کار نکرده، ظهور در این دارد که تبرعی کار نکرده و مستحق حق خواهد شد.
عبدی در تأیید دریافت اجرت‌المثل با اشاره به فرازی از نهج‌البلاغه افزود: امام علی (ع) فرمودند که زن ریحانه است و نه قهرمان؛ یعنی زن، گل خوشبو است، نه موجود خشن و مسلط بر امور. سید صاحب عروه در کتاب الاجاره در مسئله ۱۹ عروه آورده است که اگر کسی به قصد تبرع کاری را بکند، اجرتی نخواهد داشت، ولو اینکه آمر (در این حکم، شوهر) قصد اعطاء اجرت هم داشته است، ولی اگر مردی به همسرش بگوید کاری را بکن و زن هم قصد اجرت کند، مستحق می‌شود. به همین دلیل بزرگان اخلاقی در خانه امر به همسر و فرزندانشان نمی‌کردند، بلکه از او خواهش می‌کردند تا کاری برایشان انجام دهد، تا ضامن و زیر دین نباشند، آن‌ها حتی به فرزند کوچک نیز امر نمی‌کردند.
وی گفت: اجرت‌المثل حکم وضعی دارد و اگر آمر درخواستی داشت برحسب تبرع، ولی قصد اجرت داشته باشد و اگر زنی کار‌ها را بنویسد تا اجرتی بگیرد بحث حقوقی مطرح‌شده و باید بررسی شود.
حجت الاسلام عبدی تصریح کرد: به صورت مفروض درصورتی‌که زنی دفترچه‌ای از اقدامات خود در خانه تهیه کند، در محاکم حقوقی می‌تواند نسبت به دریافت اجرت از همسر خود اقدام کند، البته این امر نیز به اثبات نیاز دارد. چنان‌که زوجه کار‌هایی که بر عهده او نبوده و با عدم قصد تبرع انجام داده است برای او اجرت‌المثل مستحق می‌شود.
استاد حوزه با بیان اینکه در مباحث فقهی ما با مفروضات کار داریم، بیان کرد: در حکم فقهی این گزاره که «اگر شوهر کاری از زن بخواهد، بدون اینکه قصد پرداخت اجرت داشته باشد، ولی زن قصد دریافت داشته است» اختلاف نظر هست؛ برخی احترام مال مسلم را مطرح می‌کنند و زن را مستحق می‌دانند، ولی اشکال مال مسلمان این است که ادله لفظی آن قاصر است.
قلی‌خانی: ضرورت استناد بیشتر به آیات قرآن در تدوین قوانین خانواده
روح‌الله قلی‌خانی، رئیس پژوهشکده استخراج آراء و مطالعات رویه قضائی قوه قضائیه، در مقدمه با بیان این مطلب که آراء قضات باید مستند بر قانون و فتاوای معتبر باشد، اظهار کرد: با این وجود، شاهد صدور آراء مختلفی از سوی قضات می‌شویم که گاهی کاملاً در تضاد هستند. برای برون‌رفت از اختلاف آراء قضات در یک موضوع، ساز و کار وحدت رویه (ماده ۴۷۱ قانون آیین دادرسی کیفری) تدبیر شده است.
وی افزود: ما در پژوهشکده استخراج آراء، آراء را در بانکی تجمیع و پیگیری می‌کنیم تا به وحدت رویه برسانیم، لذا در این راستا بنا داریم تفاهم‌نامه‌هایی با حوزه و دانشگاه برای تحقیق در این موضوع داشته باشیم و نشست امروز در مدرسه علمیه امام کاظم (ع) هم در همین راستا قابل ارزیابی است.
وی با بیان اینکه در بحث قوانین خانواده به روایات مراجعه زیادی می‌شود، افزود: استناد به آیات قرآن در مباحث فقهی را ندیده‌ایم یا کمتر دیده‌ایم، در حالی که در قرآن آیات متعددی در این زمینه وجود دارد.
رئیس پژوهشکده استخراج آراء و مطالعات رویه قضائی قوه قضائیه افزود: به عنوان مثال، قرآن در مسائل مربوط به خانواده بحث «وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ» (بقره/۲۳۷) و «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (روم/۲۱) را مطرح کرده است، لذا روابط زوج و زوجه در قرآن خیلی مهم است و نمی‌توان آن را مانند مضاربه، جعاله و ... بدانیم.
قلی‌خانی با بیان اینکه مبنای احکام خانواده با بازار تفاوت دارد، ادامه داد: از طرف دیگر البته در آیات قرآن، بحث حرمت مال هم مسئله مهمی است؛ مثلاً در داستان دختران شعیب و اینکه موسی به گوسفندان آنان آب داد، بحث اجرت کار موسی (ع) بیان شده است که شاید قابل تسری به اجرت المثل باشد. همچنین مسئله اهمیت اجرت در داستان ذوالقرنین هم در جایی که به ایشان پیشنهاد دستمزد در برابر ساختن سد شد، مطرح شده، گرچه ایشان آن را قبول نکرد.
وی تأکید کرد: هدف ما در پژوهشگاه قوه قضائیه این است که این موضوعات و اختلاف آراء را بررسی و به وحدت رویه برسیم و البته تأکید بنده این است که در تبیین استدلالات مربوط به این بحث، آیات قرآن مدنظر قرار بگیرد.
