معماری مسجد، چندین ضلع دارد

به گزارش گروه فرهنگی ، امیر محمدخانی، رئیس بنیاد معماری انقلاب اسلامی با بیان اینكه در بررسی معماری مساجد باید تمام ابعاد را در نظر گرفت، اظهار كرد: معماری بدون خلاقیت مفهوم نداشته و ندارد. بنابراین، خلاقیت شرط معماری است؛ اما معماری مساجد اضلاع دیگری هم دارد كه باید به آن‌ها توجه شود.
 
هویت، یكی از اضلاع مهم معماری مسجد است
 
وی ادامه داد: یكی از اضلاع مهم معماری مسجد، شاخصه هویت آن فضا است. فضای معماری مسجد، غیر از اینكه هویت مشخصی دارد، باعث ایجاد هویت محیطی هم می‌شود و به كالبد شهر هم هویت مشخصی می‌دهد و آن را تبدیل به شهر اسلامی می‌كند. همچنین، معماری مسجد، نماد است و باید به این موضوع هم توجه شود. از سوی دیگر، مسجد محل تعاملات و جایگاه ارتباط بین انسان و خدا است و بنابر‌این غیر از اینكه حوزه ساختمانی و زیبایی شناسی بسیار مهم است، رویكرد درونی و روحانی مسجد هم ضلع دیگر این چند ضلعی است و باید مورد توجه قرار بگیرد. حوزه زیبایی مسجد به عنوان یك شاخصه برای ساخت مسجد باید در نظر گرفته شود؛ چرا كه خود به خود الگو می‌شود.
 
این استاد دانشگاه تصریح كرد: مسجد همیشه در تاریخ كشورهای اسلامی، مكانی برای تعاملات بوده است. فضاهای دیگری هم هست كه حوزه كالبدی مساجد است. جهت و جایگاه قبله و ویژگی‌های خاص فضای مسجد و نیازهای فضای مسجد هم نكات مهمی است كه در معماری باید در نظر گرفته شود. بنابراین در معماری مسجد با چندین ضلع مواجه هستیم. اگر فرضمان این بوده كه یك مسجد باید صرفا فضای نو و خلاقانه ای باشد و به ابعاد دیگر موضوع توجه نشود، مسجد مناسبی طراحی نكرده‌ایم، هرچند مسجد نویی باشد.
 
مساجد تنها محلی برای نماز خواندن نبوده‌اند
 
محمدخانی با تاكید بر اینكه مساجد به لحاظ معماری نسبت به گذشته، تغییر هویت نداشته‌اند، گفت: در معماری مساجد گذشته هم فضای تعاملی وجود داشته است و تنها نیایش‌گاه و محلی برای نماز خواندن نبوده است. مساجد بر اساس محل جغرافیایی كه ممكن است محله، منطقه و شهری باشد، كاركردهایشان تفاوت داشته است. در مجموع اگر به همه مساجد مراجعه كنیم؛ می‌بینیم كه موضوع ارتباط انسانی در آن‌ها وجود داشته است. حتی برخی مساجد، مكانی برای قضاوت بوده و شبستان‌هایی داشته‌اند كه مردم در آن با هم گفت‌وگو می‌كردند. كانون تصمیمات جمعی مساجد بوده و در زمان رژیم پهلوی هم مسجد پایگاه جلسات كانون انقلاب اسلامی قرار می گرفت و تصمیم گیری‌ها در مساجد اتفاق می‌افتاد و در دوران دفاع مقدس هم مساجد كانون پشتیبانی از جبهه و جنگ بود.
 
وی اظهار داشت: اینكه فرض كنیم مسجد در گذشته تنها یك نیایش‌گاه بوده، فرض غلطی است و می توانیم بگوییم مسجد از گذشته یك كانون مذهبی اجتماعی بوده است. در واقع مجتمع مذهبی حول محوریت دین ساخته می‌شد. اگر امروز همین موضوع را توسعه بدهیم، كار خارج از عرف و تاریخ نكرده‌ایم. امروز نیازهای تاریخ ما متفاوت شده و مسئله آموزش تفاوت پیدا كرده است. فعالیت‌های فرهنگی بنا بر نیازهای روز تعدد پیدا كرده و بنابراین قرارگیری این فضاها در كنار مسجد، بسیار مثبت و موثر است و عملكردها را تحت تاثیر مسجد قرار می دهد. هر عملكری كه در حوزه اجتماعی و فرهنگی می تواند رخ دهد، خوب است كه در زیر لوای شریعت و مذهب شكل بگیرد.
 
تلاش ائمه(ع) این بوده كه معماری مساجد با زندگی مردم فاصله‌ای نداشته باشد
 
محمدخانی در بخش دیگری از سخنانش با تاكید بر لزوم پرهیز از تجملات و هزینه های بالا در ساخت مساجد، عنوان كرد: از نظر دین اسلام و شیوه معصومین هم همین گونه بوده و حضرت علی (ع) با مساجد پر زرق و برق مخالف بوده اند و تلاششان این بوده كه مسجد با زندگی مردم عادی فاصله‌ای نداشته باشد. یكی از مسائل بسیار مهم مساجد، حوزه معنویت است. بنابراین برای اینكه ما به حوزه معنویت برسیم، این الزام كه از متریال‌های گرانقیمت استفاده كنیم، حتی از نظر اسلام هم كاملا مردود است، چه برسد به اینكه ما امروز بحث اقتصاد مقاومتی را هم داریم.
 
وی با اشاره به اینكه مساجد باید با كالبدی ساده و البته با كیفیت معماری بالا و با هزینه‌های قابل قبول ساخته شود، عنوان كرد: امروز متاسفانه در قسمت‌های مرفه نشین شهرهایمان شاهد ساخت مساجدی هستیم كه هزینه‌های بسیار زیادی را روی دست سازنده‌هایش می گذارند. متاسفانه امروزه به صورت عرف، هزینه ساخت یك مسجد ، پنج برابر هزینه ساخت فضای مسكونی است. مقدار كمی صرف هزینه بیشتر از یك مكان مسكونی برای ساخت مسجد قابل قبول است؛ چرا كه اصولا ساخت فضاهای عمومی هزینه‌های بیشتری از فضای مسكونی را طلب می كند و كاركرد بیشتری هم دارد؛ اما امروزه، این هزینه ها بسیار بالا رفته است.
 
تلاش داشتیم مسجد امام خامنه‌ای حوزه هنری الگو باشد
 
رئیس بنیاد معماری انقلاب اسلامی خاطرنشان كرد: درست است كه فضای مسجد باید به دلیل فضای اجتماعی بودن، با كیفیت بهتری ساخته شود، اما اینكه 5 برابر یك ساختمان مسكونی در فضای مسجد هزینه كنیم، كار غلطی است. در ساخت مسجد امام خامنه ای در حوزه هنری كه طراحی و معماری آن را بر عهده داشتم، تقریبا نزدیك به اندازه ساخت یك فضای مسكونی هزینه شد. تلاش داشتیم مسجد امام خامنه ای حوزه هنری به گونه ای طراحی شود كه الگویی برای دیگر فضاها باشد.
 
این استاد دانشگاه گفت: هدف حوزه هنری، ایجاد هنری است كه در خدمت اسلام و انقلاب اسلامی قرار بگیرد و از سوی دیگر پایگاه اندیشه هم هست و حوزه تفكر هم دارد. مسجدی كه برای حوزه طراحی شد، به عنوان یك فضای مطالعاتی، كتابخانه‌ای، مذهبی و محلی برای خلق ایده‌های هنری بود و بنابراین باید فضای زیبایی طراحی می‌شد كه هنرمندان در آن احساس آرامش كنند و به خلق ایده و تولید اثر دست بزنند. از سوی دیگر، بحث اقتصاد مقاومتی  هم در طراحی مسجد برایمان مهم بود. اعتقاد داشتیم باید در فضای مسجد هزینه‌ها به نحوی متعارف انجام شود. چرا كه دنبال این نبودیم كه مسجد پرتجمل با جزئیات زیاد و هزینه بالا بسازیم. در این راستا سعی كردیم از معیارهای مدنظر اسلام برای طراحی محراب استفاده كنیم و از نور سقف استفاده كنیم كه برق‌ها هم كمتر استفاده شود و نورگیری كافی در بخش اصلی مسجد، یعنی نمازخانه وجود داشته باشد. كتیبه‌هایی كه در مسجد حوزه هنری ساخته شده، یك دهم هزینه معمول را برده است؛ چرا كه به صورت پیش ساخته، تولید شده‌اند.
 
مسجد امام خامنه‌ای حوزه هنری با یك سوم هزینه مساجد مشابه ساخته شد
 
وی افزود: تصور می كنم ساخت مسجد امام خامنه ای تنها با 20 درصد بیش از هزینه یك خانه مسكونی پایان یافت و این مسجد با یك سوم هزینه مساجد مشابه ساخته شد. مسئولان حوزه هنری هم با این موضوع موافق بودند كه هزینه‌ها كنترل شود و صرفه جویی رعایت شود. البته این اتفاق زمانی رخ داد كه هنوز بحث اقتصاد مقاومتی مطرح نشده بود.
 
30 مرداد سال 1348 مسجدالاقصی به دست صهیونیست‌ها به آتش كشیده شد، سال‌ها بعد و به همین مناسبت به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران و تصویب اعضای سازمان كنفرانس اسلامی در سی‌امین نشست این سازمان، این روز به نام روز جهانی مسجد نامگذاری شد.